Ochrona danych osobowych a przejrzystość systemów podejmowania decyzji automatycznych: Nowe wyzwania w erze AI

Ochrona danych osobowych a przejrzystość systemów podejmowania decyzji automatycznych: Nowe wyzwania w erze AI

1. Wprowadzenie: Automatyzacja decyzji a prawa jednostki

W dobie cyfryzacji i rosnącej roli sztucznej inteligencji, coraz więcej decyzji dotyczących jednostek podejmowanych jest w sposób zautomatyzowany. Od przyznawania kredytów, przez rekrutację, aż po decyzje administracyjne – algorytmy odgrywają kluczową rolę. Jednak z tą automatyzacją wiążą się poważne wyzwania dotyczące ochrony danych osobowych i przejrzystości procesów decyzyjnych.

Zautomatyzowane podejmowanie decyzji budzi obawy o brak kontroli, możliwość błędów oraz dyskryminacji. Dlatego tak ważne jest, aby systemy te były transparentne, a osoby, których dotyczą, miały prawo do informacji i możliwości odwołania się od decyzji.

2. RODO: Fundament ochrony danych w Unii Europejskiej

RODO (Rozporządzenie Ogólne o Ochronie Danych) stanowi podstawę prawną ochrony danych osobowych w UE. Wprowadza zasady takie jak legalność, rzetelność, przejrzystość, minimalizacja danych oraz prawa osób, których dane dotyczą.

W kontekście zautomatyzowanego podejmowania decyzji, kluczowe są artykuły 13, 14 i 22 RODO, które nakładają na administratorów obowiązek informowania o logice stosowanej w procesach decyzyjnych oraz zapewniają prawo do niepodlegania decyzjom opartym wyłącznie na automatycznym przetwarzaniu danych.

3. Artykuł 22 RODO: Prawo do niepodlegania decyzjom opartym na automatycznym przetwarzaniu

Artykuł 22 RODO stanowi, że osoba, której dane dotyczą, ma prawo nie podlegać decyzji opartej wyłącznie na zautomatyzowanym przetwarzaniu, w tym profilowaniu, która wywołuje wobec niej skutki prawne lub w podobny sposób istotnie na nią wpływa.

Wyjątki od tej zasady dotyczą sytuacji, gdy decyzja:

• jest niezbędna do zawarcia lub wykonania umowy,
• jest dozwolona prawem UE lub państwa członkowskiego,
• opiera się na wyraźnej zgodzie osoby, której dane dotyczą.

W takich przypadkach administrator musi zapewnić odpowiednie środki ochrony praw, w tym prawo do interwencji ludzkiej, wyrażenia własnego stanowiska i zakwestionowania decyzji.

4. Wyrok TSUE C-203/22: Przełom w interpretacji RODO

W lutym 2025 roku Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej wydał wyrok w sprawie C-203/22, dotyczący zautomatyzowanego podejmowania decyzji przez firmę Dun & Bradstreet Austria GmbH. Sprawa dotyczyła osoby, której odmówiono zawarcia umowy na podstawie automatycznej oceny kredytowej.

TSUE orzekł, że osoba, której dane dotyczą, ma prawo do uzyskania informacji o logice stosowanej w procesie decyzyjnym, znaczeniu i przewidywanych konsekwencjach takiego przetwarzania. Wyrok ten podkreśla konieczność przejrzystości i odpowiedzialności w zautomatyzowanych procesach decyzyjnych.

5. AI Act 2024: Nowe ramy prawne dla sztucznej inteligencji

W czerwcu 2024 roku UE przyjęła AI Act – rozporządzenie ustanawiające zharmonizowane przepisy dotyczące sztucznej inteligencji. AI Act wprowadza klasyfikację systemów AI według poziomu ryzyka oraz określa obowiązki dla dostawców i użytkowników tych systemów.

W kontekście ochrony danych osobowych, AI Act podkreśla znaczenie przejrzystości, wyjaśnialności oraz zapewnienia nadzoru ludzkiego nad systemami AI. W połączeniu z RODO, tworzy to kompleksowe ramy prawne dla odpowiedzialnego stosowania sztucznej inteligencji w UE.

6. Przejrzystość systemów decyzyjnych – co oznacza w praktyce?

Przejrzystość w kontekście systemów decyzyjnych opartych na AI i automatyzacji oznacza możliwość zrozumienia, jak decyzja została podjęta. Chodzi o to, by osoba, której dotyczy decyzja, mogła dowiedzieć się:

• jakie dane zostały użyte,
• jaki był algorytm decyzyjny,
• jakie kryteria miały największe znaczenie,
• jakie mogą być konsekwencje decyzji.

To nie tylko kwestia etyczna, ale i prawna – wynika wprost z przepisów RODO i potwierdzona została wyrokiem TSUE. Administratorzy muszą więc wdrażać procedury, które umożliwiają osobom fizycznym poznanie logiki przetwarzania danych i podejmowanych na ich podstawie decyzji.

W praktyce oznacza to m.in.:

• tworzenie zrozumiałych opisów działania algorytmów,
• przeprowadzanie testów wpływu na prywatność (DPIA),
• prowadzenie dokumentacji procesów decyzyjnych,
• udostępnianie danych wejściowych i wyników.

7. Profilowanie a automatyczne decyzje – granica odpowiedzialności

Profilowanie to forma zautomatyzowanego przetwarzania danych osobowych, polegająca na ocenie pewnych aspektów osoby fizycznej. Przykłady obejmują ocenę zdolności kredytowej, analizę zachowań w internecie czy określanie ryzyka ubezpieczeniowego.

Choć profilowanie samo w sobie nie zawsze prowadzi do decyzji, może być jej elementem. Problem pojawia się, gdy profilowanie ma realny wpływ na życie jednostki – np. odrzucenie wniosku o kredyt na podstawie profilu.

Wówczas w grę wchodzą przepisy art. 22 RODO. Kluczowe pytanie brzmi: czy decyzja została podjęta wyłącznie automatycznie? Jeśli tak – osoba fizyczna ma prawo sprzeciwu i domagania się interwencji człowieka.

Z perspektywy radcy prawnego ważne jest uświadomienie klientom, że:

• nie każda decyzja oparta na danych oznacza profilowanie,
• nie każde profilowanie prowadzi do automatycznej decyzji,
• ale każda decyzja mająca istotne skutki musi spełniać wymogi RODO.

8. Prawa osób fizycznych wobec decyzji automatycznych

Osoby, których dane są przetwarzane w sposób zautomatyzowany, mają szereg praw wynikających z RODO. Do najważniejszych należą:

1. Prawo do bycia poinformowanym – osoba musi wiedzieć, że jej dane są używane do podejmowania decyzji, jakie są tego podstawy, jakie dane są analizowane, jakie są przewidywane skutki.
2. Prawo do interwencji człowieka – decyzja nie może być ostateczna bez udziału człowieka, jeśli wpływa istotnie na życie jednostki.
3. Prawo do wyrażenia własnego stanowiska – osoba może przedstawić swoje argumenty, które mogą wpłynąć na zmianę decyzji.
4. Prawo do zakwestionowania decyzji – czyli zaskarżenie jej skutków lub wnioskowanie o ponowne rozpatrzenie przez człowieka.

Te prawa muszą być jasno opisane w politykach prywatności i dostępne w procedurach wewnętrznych organizacji. Brak ich realizacji może prowadzić do poważnych konsekwencji – zarówno finansowych, jak i reputacyjnych.

9. Obowiązki administratorów danych i dostawców AI

Każdy administrator danych, który korzysta z AI lub systemów podejmujących decyzje automatyczne, musi:

• dokonać oceny ryzyka przetwarzania (DPIA),
• zapewnić przejrzystość procesów,
• umożliwić dostęp do informacji osobom fizycznym,
• zadbać o możliwość interwencji człowieka,
• dokumentować decyzje i działania systemów.

Dostawcy AI – na mocy AI Act – muszą dodatkowo:

• zapewnić nadzór człowieka nad systemem (human oversight),
• testować algorytmy pod kątem błędów i dyskryminacji,
• umożliwić audytowalność systemów,
• prowadzić rejestry decyzyjne i udostępniać je odpowiednim organom.

Tylko współpraca obu stron – administratora i dostawcy – zapewnia zgodność z przepisami prawa i zaufanie użytkowników.

10. Przykłady zastosowań i potencjalnych zagrożeń

Systemy podejmujące decyzje automatyczne stosowane są dziś niemal wszędzie. Oto kilka przykładów:

• Bankowość – scoring kredytowy, decyzje o przyznaniu kredytu.
• E-commerce – rekomendacje produktów, dynamiczne ceny.
• Administracja publiczna – decyzje o przyznaniu świadczeń socjalnych.
• HR i rekrutacja – selekcja kandydatów na podstawie CV.

Zagrożenia? Oto najczęstsze:

• brak wyjaśnienia decyzji dla użytkownika,
• stronniczość algorytmu wynikająca z danych treningowych,
• nieprawidłowe dane wejściowe prowadzące do błędnych decyzji,
• brak możliwości odwołania się od decyzji.

Radca prawny powinien nie tylko informować klientów o tych ryzykach, ale także pomagać im w tworzeniu procedur zapobiegających problemom.

11. Interwencja człowieka w systemach automatycznych – czy jest realna?

Wymóg interwencji człowieka, zapisany w art. 22 RODO oraz podkreślony w AI Act, ma przeciwdziałać tzw. “czarnej skrzynce” algorytmicznej, gdzie decyzja jest nieprzejrzysta i niemożliwa do zrozumienia przez użytkownika. Ale czy ta interwencja w praktyce naprawdę działa?

W wielu przypadkach "interwencja człowieka" jest jedynie formalnością. Pracownicy zatwierdzają decyzje masowo, bez analizy konkretnego przypadku. Taki model tzw. pseudo-nadzoru nie spełnia wymogów RODO.

Realna interwencja oznacza:

• analizę konkretnego przypadku przez człowieka,
• możliwość zmiany decyzji,
• udział człowieka jeszcze przed podjęciem decyzji, nie tylko po fakcie.

Firmy muszą przeszkolić personel, wprowadzić odpowiednie procedury, a niekiedy także zatrudnić nowych pracowników odpowiedzialnych za przegląd decyzji systemów automatycznych. To inwestycja w zgodność z prawem i zaufanie klientów.

12. Audyty algorytmiczne i testy zgodności z RODO

Audyty algorytmiczne stają się nowym standardem dla firm stosujących AI w decyzjach personalnych, finansowych czy marketingowych. Ich celem jest:

• sprawdzenie, czy algorytmy nie są stronnicze,
• ocena zgodności z zasadami RODO (przejrzystość, minimalizacja danych, prawo do informacji),
• dokumentacja logiki decyzyjnej i jej wpływu na osoby fizyczne.

Warto również przeprowadzać tzw. testy A/B wpływu na użytkownika – np. jak różne wersje algorytmu wpływają na grupy osób pod względem płci, wieku czy lokalizacji.

DPIA (Data Protection Impact Assessment) powinno stać się standardem nie tylko przy wdrażaniu systemu, ale także przy każdej jego większej aktualizacji.

13. AI Act a obowiązki małych firm i startupów

Choć wiele przepisów AI Act dotyczy dużych dostawców systemów wysokiego ryzyka, nie oznacza to, że mniejsze podmioty mogą je ignorować. Start-upy, które tworzą lub wdrażają systemy decyzyjne bazujące na AI, muszą:

• przeprowadzać samoocenę ryzyka,
• dokumentować sposób działania systemów,
• umożliwiać użytkownikom zgłaszanie uwag i błędów.

Co ważne – AI Act przewiduje ulgi i uproszczenia dla mikroprzedsiębiorców, ale nie zwalnia ich całkowicie z odpowiedzialności. Kluczowe jest, by już na etapie projektowania (tzw. privacy by design) uwzględnić aspekty prawne i etyczne.

14. Edukacja prawna użytkowników i klientów

Jednym z większych problemów w praktyce jest niski poziom świadomości prawnej użytkowników. Wielu z nich nie wie:

• że decyzje podejmowane są automatycznie,
• jakie dane są przetwarzane,
• że mają prawo do sprzeciwu i odwołania.

Radca prawny może tu odegrać kluczową rolę – przygotowując czytelne polityki prywatności, infografiki, Q&A dla użytkowników, a nawet szkolenia dla klientów.

Transparentna komunikacja to nie tylko wymóg prawny, ale i wartość biznesowa – buduje zaufanie, lojalność i ogranicza ryzyko sporów.

15. Przyszłość regulacji: RODO, AI Act i kolejne reformy

Regulacje dotyczące danych osobowych i sztucznej inteligencji będą tylko się zaostrzać. Po AI Act możemy spodziewać się:

• regulacji dotyczących tzw. systemów predykcyjnych w administracji,
• dalszych wytycznych EROD i KE w sprawie profilowania,
• możliwych nowelizacji RODO dostosowanych do dynamicznych zmian technologicznych.

Dlatego firmy muszą na bieżąco śledzić zmiany, uczestniczyć w konsultacjach i inwestować w compliance. Radca prawny – jako doradca, nie tylko prawnik – powinien pełnić aktywną rolę w tych procesach, wspierając klientów w tworzeniu etycznych i zgodnych z prawem strategii danych.

Automatyzacja i sztuczna inteligencja to przyszłość, ale bez solidnych ram prawnych mogą stać się narzędziem wykluczenia i dyskryminacji. Transparentność, możliwość interwencji człowieka, audytowalność – to fundamenty zaufania i zgodności z RODO oraz AI Act.

Każdy, kto korzysta z systemów decyzyjnych bazujących na danych osobowych, musi być świadomy ryzyk i obowiązków. Rolą radcy prawnego jest pomóc w znalezieniu równowagi między innowacją a ochroną praw człowieka.

FAQ

1. Czy każda decyzja oparta na danych jest automatyczna?
   Nie – tylko te, które są podejmowane wyłącznie przez system bez udziału człowieka i mają istotny wpływ prawny lub podobny.
2. Jak mogę dowiedzieć się, czy decyzja o mnie była automatyczna?
   Masz prawo zażądać tej informacji od administratora danych – powinien odpowiedzieć jasno i zrozumiale.
3. Czy mogę zakwestionować decyzję podjętą przez AI?
   Tak – masz prawo do odwołania, interwencji człowieka i wyrażenia własnego stanowiska.
4. Czy mała firma musi stosować AI Act?
   Tak – nawet małe podmioty muszą spełniać określone wymagania, choć są pewne uproszczenia.
5. Jakie są konsekwencje naruszenia RODO w kontekście AI?
   Grzywny do 20 mln euro lub 4% rocznego obrotu firmy – oraz utrata reputacji i zaufania klientów.

Jeśli potrzebujesz profesjonalnego wsparcia prawnego w zakresie zgodności z RODO, audytów algorytmicznych czy wdrażania systemów AI zgodnych z prawem, skontaktuj się z ekspertami na stronie LawUp.

Skontaktuj się z nami

Portal stworzony i prowadzony przez:

Kancelaria Radcy Prawnego Jarosław Baraniak

ul. Narutowicza 18/7U,

90 - 135 Łódź

tel. 690 519 875

poczta@kancelariabaraniak.pl

Podane dane osobowe przetwarzane będą w celu i w zakresie niezbędnym do udzielenia odpowiedzi na przesłaną wiadomość. KLIKNIJ i zapoznaj się ze sposobem przetwarzania Twoich danych.